Endometriozis, endometrium dokusunun yani rahim içi dokusunun, rahim dışında yer almasıyla karakterize edilen bir hastalıktır. Normalde, endometrium dokusu her ay, gebelik için hazırlık yapar ve bu hazırlık hormonlar sayesinde gerçekleşir. Hormonların etkisiyle endometrium dokusu kalınlaşır. Eğer yumurta sperm hücresi tarafından döllenmezse, yumurtalıklardan hormon salınımı kesilir. Bunun sonucunda, endometrium dokusu döngüyü keser ve adet kanaması olarak dökülmeye başlar. Bu durum normalde sadece rahim içinde gerçekleşir. Ancak, vücutta herhangi bir sorun olduğunda denge bozulabilir ve endometrium dokusu rahim dışına taşınabilir. Bu duruma tıpta endometriozis denir. Odaklarda biriken kan kalıntıları zamanla bulundukları alanlarda kırmızı-kahverengi ve siyah bir renk oluşturur. Endometriozis, halk arasında "çikolata kisti" olarak da bilinir çünkü kistin iç kısmı akışkan, çikolata kıvamında ve rengindedir.

Endometriozis en fazla yumurtalıklarda görülür. Ancak hücreler farklı alanlarda da oluşabilir. Yumurtalıklarda daha fazla görülen bu doku zaman içinde kistleşerek endometriozis denen yapılara dönüşür. Rahim her ay düzenli olarak sergilediği süreci yumurtalıklarda ya da farklı alanlarda gerçekleştirmeye başlar. Bölge her ay rahim gibi kalınlaşır ve kanama olarak dökülür. Ancak kanama dışarı akmadığından, bölgede oluşan kanama birikerek kistler oluşturur. Bu kistler endometrium dokusunun konumlandığı her alanda olabilir. Zaman geçtikçe kanamanın etkisiyle etraftaki komşu organlarda yapışıklık gibi komplikasyonlar oluşmaya başlar.

Endometriozis, doğurganlık çağındaki kadınlarda daha sık görülmekle birlikte her yaş grubunda herhangi bir belirti göstermeden de gelişebilir. Kısırlık problemi yaşayan kadınların %40'ında endometriozis etkili olmaktadır. Özellikle anne, kardeş ya da teyze gibi yakınlarda endometriozis varlığı söz konusuysa kişi 7 kat daha fazla risk altındadır. Çok nadir durumlarda menopoz ve ergenlik döneminde de görülebilen bir rahatsızlıktır.

Endometriozisin neden meydana geldiği ve kadını nasıl etkilediği henüz net olarak bilinmemektedir. Ancak bu konuda bazı teoriler bulunmaktadır:

Endometriozis hastalarında görülen en önemli belirti adet döneminin ağrılı olmasıdır. Ağrılar adet öncesinde hafif şekilde başlayarak adet kanamasının başlamasıyla şiddeti artar. Hastalık nedeniyle odaklar prostaglandin salgılar ve bu salgı rahim kasılmasına yol açar. Ağrıların şiddeti endometriozisin derecesiyle alakalı değildir. Kist henüz başlangıç aşamasındayken bile ağrılar çok şiddetli olabileceği gibi ileri aşamalarda hafif ağrılar yaşanabilir. Ağrı adet kanamasından birkaç gün önce etkili olmaya başlar ve kanama süresince devam eder. Ağrı için kullanılan ağrı kesiciler bu ağrılar için etkili olmaz. Rahim kasılması haricinde bazı vakalarda bel ağrısı, kasık ağrısı, bacak ağrısı şeklinde de ağrılar görülebilir. Ayrıca cinsel birliktelik anında ağrı hissi yaşanabilir.

Endometriozis hastalarında fark edilen bir diğer belirti de kadının çocuk sahibi olamamasıdır. Hastalık orta ya da hafif derecedeyse kısırlık pek olmaz, ancak ileri derecelerde kısırlık olgularında sıkça rastlanmaktadır. Kist yapışıklıklara yol açarak sperm ve yumurtanın buluşmasını ve dolayısıyla yumurtanın döllenmesini engeller. Gebelik oluşsa bile oluşan gebeliğin dış gebelik olma ihtimali yüksektir. Makat ağrısı, kabızlık, ishal, dışkının kanlı olması, makat kanaması, idrarda kan, sık idrara çıkma ve idrar yaparken yanma hissi olasılı belirtiler arasındadır.

Hastalığın kesin teşhis edilebilmesi için patolojik inceleme yapılması gerekir. Hastalık odaklarının tam olarak görülebilmesi için laparoskopi kullanılır. Bu teknikle tanıyla birlikte tedavi de uygulanabilir. Hasta kısırlık yaşıyorsa ve kist şüphesi taşıyorsa tanı amacıyla laparoskopi uygulanır. Laparoskopiyle yapışıklık, lezyon gibi olasılıkları kolaylıkla inceleyebilir. Yardım amacıyla ultrasonografi gerekebilir. Kanser şüphesiyle kan tetkikleri yapılabilir.

Hastalığın neden oluştuğu kesin olarak bilinmediği gibi bu hastalık için kesin bir tedavi yöntemi de bulunmamaktadır. Uygulanan tedavilerde amaç ağrıların giderilmesi ve varsa kısırlık probleminin tedavi edilmesidir. Bu tür şikayetleri gidermek amacıyla cerrahi ve tıbbi başka tedavi yöntemleri uygulanabilir. Tıbbi tedavide, ağrıların hafifletilmesi ya da giderilmesi amaçlanır. Kadının yapay olarak menopoz dönemine girmesi sağlanır ve bu sayede gebe kalması sağlanabilir. Çünkü gebelik ve menopoz dönemlerinde endometriozis engellenebilir. Tıbbi tedaviler yani ilaç tedavisi uzun süre uygulanamadığı için kalıcı bir tedavi sağlanamaz. Bu tedaviler sayesinde kadının belli bir süre rahatlaması sağlanır. Ayrıca cerrahi olacaksa ilaç tedavisi kistlerin ufalmasına da yardımcı olur. Bu sayede cerrahi daha rahat geçebilir. Tedavi en fazla 6 ay sürdürülür. Tedavinin sonlanması ile kist yeniden eski haline gelir. Cerrahi tedavi daha çok çocuk sahibi olmak isteyen kadınlar için uygulanır. Ayrıca kist şiddetli gelişmişse yine cerrahiye başvurulur. Cerrahiden sonra gebelik genelde sağlanabilir. Eğer gebelik sağlanamamışsa yardımcı üreme tedavileriyle gebelik denenebilir.